 |
| Trzeszczynska P.-Małopolska wielu kultur. Łemkowie, LITERATURA FAKTU - j. polski |
 |
|
|
[ Pobierz całość w formacie PDF ] Małopolska Wielu Kultur Łemkowie Małopolska Wielu Kultur Łemkowie Wydawca: Małopolski Instytut Kultury ul. Karmelicka 27, Kraków tel.: 012 422 18 84 www.mik.krakow.pl instytucja kultury Województwa Małopolskieg o Publikacja przygotowana w ramach projektu „Małopolska Wielu Kultur. Łemkowie”, który został objęty honorowym patronatem Małopolskiego Kuratora Oświaty. Koordynacja projektu: Alicja Sułkowska-Kądziołka Dobór tekstów i opracowanie merytoryczne: Patrycja Trzeszczyńska Redakcja: Joanna Nowostawska-Gyalókay Opracowanie graiczne: Marcin Klag, Karol Jadach Korekta: Marta Stęplewska, Ewa Ślusarczyk, Edyta Wygonik-Barzyk ISBN: 978-83-61406-20-4 © by Małopolski Instytut Kultury, Kraków 2009 Kraków 2009 Spis treści: Patrycja Trzeszczyńska , Zagadkowy naród? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Paweł Stefanowski , Jak powstał mój wiersz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Paweł Stefanowski , Zaduma w cerkwi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Paweł Stefanowski , Łemkowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Paweł Stefanowski , Do Polaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Władysław Graban , Przywołanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Władysław Graban , Łemkowyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Władysław Graban , Ziemia woła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Władysław Graban , By nie zgasły świece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Władysław Graban , Do wygnanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Petro Murianka , Gdzież wy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Petro Murianka , Popielisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Petro Murianka , Tuż przed zimą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Petro Murianka , Nade wszystko chciałbym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Petro Murianka , Święty Mikołaju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Petro Murianka , Mój wiersz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Petro Murianka , Droga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Petro Murianka , Łemkowski krzyż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Petro Murianka , Bezideowy wiersz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Petro Murianka , Humanitas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Paweł Ksenicz , Łemkowie w pytaniach i odpowiedziach . . . . . . . . . . . . . . . 31 Petro Murianka , Dom na wzniesieniu (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Jarosław Zwoliński , Rapsodia dla Łemków (fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Maria Krynicka, Anna Świątkowska , Z łemkowskiej skrzyni , cz. I (fragmenty). . . . . 46 Ella i Andrzej Banachowie , Historia o Nikiforze (fragment). . . . . . . . . . . . . . . 52 Przepis na kysełycię . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Polecana literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Strony internetowe poświęcone Łemkom i kulturze łemkowskiej . . . . . . . . . . . 59 Szukam cię od lat od narodzin noszę twoje znamię i ciągle jesteś odległą a jakże bliską [...] Zagadkowy naród? Patrycja Trzeszczyńska Łemkowie są grupą etniczną, która nie ma własnego państwa, ma jednak wszelkie podstawy, by rozwijać swoją tożsamość opartą na języku, tradycji, świadomości swojej odrębności oraz posiadania terytorium, na którym jest gospodarzem. I choć to ostatnie zostało im odebrane w 1947 roku przez władze komunistycznej Polski w czasie wysiedleńczej Akcji „Wisła”, wciąż mogą czuć się tam u siebie – nie tylko ci, którzy wrócili z wysiedlenia, ale także ci, którzy rzadko odwiedzają ziemie przodków. Według ostatniego spisu powszechnego (2002), w Polsce mieszka 5850 osób deklarujących narodowość łemkowską, (0,015% ogółu ludności Polski), a 5627 spośród nich posługuje się językiem łemkowskim w kontaktach rodzinnych. Najwięcej Łemków po wysiedleniu mieszka w województwie dolnośląskim (3084) oraz małopolskim (1584), duże skupisko mniejszości łemkowskiej jest także w województwie lubuskim. Obecność Łemków w Małopolsce jest efektem ich powrotów na ojcowiznę, które stały się możliwe po 1956 roku. Choć wiązało się to ze znacznymi trudnościami (ich gospodarstwa były już zajęte przez polskich osadników i władzom zależało na powstrzymaniu niekontrolowanej fali powrotów), ocenia się, że na Łemkowszczyznę wróciło około 2 tysiące Łemków. Obecnie zamieszkują oni trzy powiaty województwa małopolskiego: gorlicki (1354), nowosądecki (164) oraz krakowski (49). Spis powszechny nie odzwierciedla w pełni liczebności społeczności łemkowskiej w Polsce. Wielu Łemków deklaruje narodowość ukraińską, uważając się za grupę etnograiczną narodu ukraińskiego. Brak jednomyślności w łonie grupy łemkowskiej wyraża się również w kwestii pochodzenia Łemków. Według stanowiska polskich naukowców, Łemkowie są potomkami bałkańskich pasterzy, zwanych Wołochami. Ci ostatni traili w Karpaty Zachodnie w dwóch wielkich falach migracyjnych, przypadających na XIV i XVI wiek, łącząc się po drodze z Rusinami. Natomiast stanowisko badaczy ukraińskich wywodzi pochodzenie ludności łemkowskiej w Karpatach Zachodnich od Rusinów, którzy uciekali z Rusi Kijowskiej pod naporem plądrujących te ziemie Tatarów. Wielu Łemków nie uznaje żadnego z tych stanowisk, reprezentując opcję autonomiczną. Uważają, że żywioł łemkowski stanowi efekt nałożenia się osadnictwa polskiego na osadnictwo ludu zwanego Białymi Chorwatami. Łemkowyna , Władysław Graban (s. 20) ŁEMKoWSKA ArKAdiA Historyczna Łemkowszczyzna jest położona między doliną Popradu na zachodzie oraz Osławą i Osławicą na wschodzie. W jej obrębie znajdują się dwie grupy górskie: część Beskidu Sądeckiego (pasmo Jaworzyny Krynickiej) i Beskid Niski. Łemkowie żyli wśród wielu grup etnograicznych. Od zachodu sąsiadowali z Lachami Sądeckimi, w pobliżu których, w okolicy Szczawnicy (cztery wsie: Jaworki, Szlachtowa, Czarna Woda i Biała Woda), zamieszkiwała grupa o kulturze zbliżonej do kultury Łemków – Rusini Szlachtowscy. Polski etnograf Roman Reinfuss wyodrębnił ponadto dwie inne ruskie grupy etnograiczne na terenie sąsiadującym z Łemkami: Zamieszańców (mieszkających na północ od Krosna, w okolicy Dynowa) i Wenhrinów (z okolic Dubnego i Leluchowa koło Muszyny). Szczególnie ciekawą grupą są Rusini Szlachtowscy. Według Reinfussa różnili się oni nieco od swoich pobratymców z Łemkowszczyzny, choć mieli pewne elementy wspólne. Ruscy mieszkańcy okolic Szczawnicy mieli mieć w swoim kolorycie kulturowym więcej cech z pobliskiego Spisza, na przykład ze słowackiej jego części, co, zdaniem badacza, zbliżało Rusinów Szlachtowskich właśnie do sąsiadujących z nimi grup, a nie do oddalonych barierą Beskidu Sądeckiego Łemków. Od północy sąsiadami Łemków byli Pogórzanie, od północnego wschodu Dolinianie, od wschodu Bojkowie, a jeszcze dalej na wschód za grupą Bojków, w Karpatach Wschodnich między rzekami Prut i Czeremosz, mieszkali Huculi (przed 1939 rokiem w granicach Rzeczypospolitej, dziś zamieszkują państwo ukraińskie). Wszystkie te trzy grupy: Łemkowie, Bojkowie i Huculi to ruscy górale karpaccy. Położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych i sąsiedztwo wielu narodów, grup etnicznych i etnograicznych sprawiło, że Łemkowszczyzna jest swoistą mieszanką kulturową z przewagą elementów ruskich, polskich, słowackich i węgierskich. łemkowie Patrycja Trzeszczyńska, Zagadkowy naród? 7 Do 1947 roku Łemkowie zamieszkiwali 170 wsi, rozciągających się na przestrzeni 130 km ze wschodu na zachód i około 30 km z północy na południe. Łemkowszczyzna słynie ze swoich walorów turystycznych i uzdrowiskowych. Beskid Sądecki znajduje się pomiędzy doliną Dunajca na zachodzie i Przełęczą Tylicką na wschodzie. Najwyższym szczytem jest tu Przehyba (nazwa łemkowska: Prehyba ) – 1265 m n.p.m. Najbardziej znane miejscowości w Beskidzie Sądeckim, które słyną z wód mineralnych i mają status uzdrowiska to: Krynica, Muszyna, Piwniczna Zdrój. Beskid Niski w polskiej części jest położony między doliną Kamienicy Nawojowskiej i Przełęczą Tylicką na zachodzie a Doliną Osławy i Osławicy na wschodzie. Jest to największe obniżenie w polskich Karpatach. Najwyższym szczytem jest Lackowa – 997 m n.p.m. Najbardziej znane miejscowości w Beskidzie Niskim to Wysowa, Dukla, Iwonicz Zdrój, Rymanów Zdrój. W Beskidzie Niskim znajduje się również najniższa przełęcz w całych Karpatach – Przełęcz Dukielska (500 m n.p.m.). Po południowej stronie Karpat – między Popradem i Dunajcem na zachodzie a Čirochą i Laborcem na wschodzie – mieszkają słowaccy Rusini. Na Słowacji nie funkcjonuje nazwa „Łemko”; używa się tutaj nazw „Rusin”, „Rusnak”. Nazwy te spotyka się i po północnej stronie Karpat. Społeczności rusińskie żyją także na Ukrainie, w Jugosławii, na Węgrzech, w Rumunii, Chorwacji, USA i Kanadzie. Wielu Łemków odczuwa łączność z Rusinami zamieszkującymi inne państwa i utrzymuje ze swoimi pobratymcami liczne kontakty kulturalne. Niektórzy Rusini uważają, że są członkami narodu karpatorusińskiego, stanowiącego czwarty – obok Rosjan, Białorusinów i Ukraińców – naród wschodniosłowiański. prawosławnego, zaliczając do tej grupy między innymi Ukraińców i Łemków. Postanowiono dokończyć rozpoczęte w latach 1944-1946 wysiedlanie tej ludności na mocy umów dwustronnych między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a republikami radzieckimi: białoruską i ukraińską. Rzekomo dobrowolne wysiedlenia objęły około 480 tysięcy Łemków i Ukraińców, wywożonych na tereny oddalone od powstającej granicy polsko-radzieckiej. Oicjalnie za pretekst do rozpoczęcia w 1947 roku akcji wysiedleńczej z Łemkowszczyzny i Bieszczadów posłużył zamach na generała Karola Świerczewskiego w Jabłonkach. Wiadomo jednak, że plan wysiedlenia tej ludności przygotowany był jeszcze przed śmiercią generała. Uzasadnieniem akcji miała być chęć ostatecznego rozprawienia się z ukraińską partyzantką (Ukraińska Powstańcza Armia – UPA). Wszystkich Łemków i Ukraińców potraktowano jako współodpowiedzialnych za poczynania ukraińskich partyzantów w Bieszczadach i taka też propaganda, skutecznie przygotowywana przez władze, dotarła do przyszłych sąsiadów przesiedleńców. Do wysiedlanych mieszkańców Beskidu Niskiego i Bieszczadów przylgnęło określenie „banderowiec”, choć większość tej ludności nie miała nic wspólnego z ukraińską partyzantką, a wielu Łemków walczyło z niemieckim okupantem w polskich mundurach Gwardii Ludowej. Akcją objęto 150 tysięcy ludzi, planując ich rozmieszczenie na poniemieckich ziemiach zachodnich w taki sposób, aby ludność tę rozproszyć i skłonić do jak najszybszej asymilacji i polonizacji. Otoczenie, „odpowiednio” nastawione do „banderowców”, utrudniało im aklimatyzację na nowych ziemiach i podkreślało swoją wrogość wobec nich. W drodze na tereny przesiedlenia wielu niewinnych Łemków traiło do obozu pracy w Jaworznie, byłej ilii KL Auschwitz, gdzie więźniowie traktowani byli jak bandyci, którzy mieli się wsławić, jeśli nie jawną współpracą z UPA, to przynajmniej szerokim poparciem jej działań. Wielu poniosło śmierć w obozie lub jeszcze podczas transportu. Do czasu umożliwienia Łemkom powrotów na ziemie ojców po 1956 roku żyli oni niemal na walizkach, licząc jeszcze kilka lat po wysiedleniu na zmianę decyzji władz. Gospodarstwa, które dostali, znacząco różniły się od sąsiednich, zajętych już przez przesiedlanych wcześniej z ZSRR Polaków, często były podupadłe, pozbawione podstawowej infrastruktury. Brak inicjatywy Łemków na rzecz poprawy swojego bytu, wynikający z wiary w rychły powrót na Łemkowszczyznę, przez ich otoczenie był odbierany jako dowód potwierdzający wszelkie negatywne stereotypy utrwalane przez władzę. Efekt ten, ku utrapieniu i niejednokrotnie przerażeniu Łemków, wzmacniały propagandowe książki i ilmy, takie jak powieść Łuny w Bieszczadach J.Gerharda czy Ogniomistrz Kaleń w reżyserii E. i Cz. Petelskich. ZAryS hiSTorii ŁEMKóW Po rozbiorach Polski Łemkowszczyzna znalazła się w granicach Cesarstwa Austriackiego. W XIX wieku zaczęła się na tym terenie kształtować świadomość narodowa mieszkańców. Po przemarszu wojsk rosyjskich w czasie Wiosny Ludów wśród Łemków pojawiła się orientacja rusoilska (zwana też moskaloilską czy moskwoilską), wyrażająca sympatię dla carskiej Rosji. Równocześnie do głosu dochodziła opcja staroruska, neutralna politycznie, podkreślająca związek Łemkowszczyzny z całością ziem wschodniosłowiańskich. Najpóźniej pojawiła się orientacja proukraińska, wspierająca wysiłki galicyjskich Ukraińców na rzecz utworzenia własnego państwa. Podział Łemków na zwolenników tych opcji utrwalił się, jego ślady widoczne są do dziś. Podczas I wojny światowej Łemkowie, dostali się w orbitę wielkiej międzynarodowej polityki. Władze austro-węgierskie oskarżyły część rusoilsko nastawionej inteligencji łemkowskiej o wspieranie Imperium Rosyjskiego. Wśród oskarżonych znaleźli się w większości księża prawosławni i działacze, którzy zostali osadzeni w obozie koncentracyjnym w miejscowości halerhof koło Grazu. Z umieszczonych tam 5000 Łemków z północnej i Rusinów z południowej strony Karpat zginęło około 1800 osób. Łemkowie do dziś przywołują ten fakt we wspomnieniach i podczas spotkań członków tej społeczności w Beskidzie Niskim. Wkrótce po zakończeniu I wojny światowej, w 1918 roku Łemkowie dążyli do utwo- rzenia własnego państwa. Powołano się na zawarte w orędziu prezydenta T.W. Wilsona z 1918 roku punkt o samostanowieniu narodów i na tej podstawie we Florynce i Komańczy (właściwie w pobliskim Wisłoku) utworzono dwa łemkowskie państwa. Oba miały własny rząd i wojsko. Republika Floryńska – położona na zachodniej Łemkowszczyźnie – istniała przez dwa lata, opierając się władzom państwa polskiego, a głównym celem jej przywód- ców było zacieśnienie kontaktów z Rusinami z południowej strony Karpat, obawiano się również, że wkrótce podzieli ich granica powstającego państwa czechosłowackiego. Drugie państwo – Republika Komańczańska – zgłosiło swój akces do proklamowanej we Lwowie w 1918 roku Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, jednak władze polskie po niespełna trzech miesiącach doprowadziły do upadku łemkowskich niepodległościowych inicjatyw na wschodniej Łemkowszczyźnie. Współcześnie, podczas dyskusji o stanie tożsamości naro- dowej, Łemkowie często wspominają własną państwowość – efemeryczną, ale istotną dla podkreślenia dążeń narodowowyzwoleńczych. ETnoniM Nazwa „Łemko”, „Łemkini”, „Łemkowszczyzna” powstała w I połowie XIX wieku i najprawdopodobniej pochodzi od rzekomo nadużywanego przez ludność, zwaną później Łemkami, słowa „lem” (po polsku: tylko, ale słowackie „len” ma to samo znaczenie, podejrzewa się zatem, że to wpływ języka słowackiego). Nazwa ta, początkowo przezwiskowa i pejoratywna, z czasem przyjęła się – używali jej zarówno sami Łemkowie, jak i ich sąsiedzi. Nie stosuje się jej w odniesieniu do słowackich Rusinów. JęZyK Język Łemków, podobnie jak ich kultura materialna i symboliczna, stanowi wypadkową wpływów słowackiego, polskiego, cerkiewnosłowiańskiego (języka liturgii w Cerkwi Prawosławnej), ruskiego oraz węgierskiego. Jego cechą jest, podobnie jak w języku polskim, stały akcent, padający na przedostatnią sylabę. Tak jak wszystkie języki wschodniosłowiańskie, język łemkowski jest zapisywany cyrylicą. rEliGiA Religia Łemków nie jest jednolita – spaja ją wschodni obrządek, jednak od czasu konliktów religijnych między zwolennikami grekokatolicyzmu i prawosławia, trwających w okresie międzywojennym na Łemkowszczyźnie, Łemkowie są pod tym względem podzieleni. W 1054 roku nastąpił podział Kościoła chrześcijańskiego na dwa odłamy – rzymski (katolicki) i prawosławny. W 1596 roku część duchowieństwa prawosławnego na ziemiach ówczesnej Rzeczypospolitej podpisała w Brześciu Litewskim unię z Rzymem, mającą na celu łemkowie AKcJA „WiSŁA” Po II wojnie światowej doszło do największej tragedii w dziejach społeczności łemkowskiej. W 1947 roku władze komunistyczne postanowiły zastosować zasadę zbiorowej odpowiedzialności wobec wszystkich obywateli Polski wyznania greckokatolickiego lub łemkowie 8 Patrycja Trzeszczyńska, Zagadkowy naród? Patrycja Trzeszczyńska, Zagadkowy naród? 9 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |