 |
| Typologia Sprawców Zabójstw, Pedagogika i psychologia, ksiązki |
 |
|
|
[ Pobierz całość w formacie PDF ] E MILIA G AŁKA Typologia sprawców zabójstw Każdy jest potencjalnym mordercą, tylko jego żądza mordu ukryta jest pod powierzchnią obowiązujących norm zachowania społecznego . Antoni Kępiński Zabójstwo jest jednym z najbardziej fascynujących zjawisk społecz- no-kryminologicznych. Mimo że uśmiercanie człowieka jest proble- mem poruszanym już od czasów biblijnych, współczesna kryminologia nadal nie może jednoznacznie ustalić powodów, dla których jeden człowiek odbiera drugiemu życie. Zagadnienie to jest o tyle kontro- wersyjne, że obecnie większość religii oraz systemów zarówno praw- nych, jak i moralnych potępia zabijanie. Także społeczeństwo reaguje repulsywnie na zabójstwa, zwłaszcza te, które z pewnych powodów (np. ze względu na ich szczególne okrucieństwo, osobę sprawcy) są relacjonowane przez media. Tym bardziej dziwne, że nadal doko- nywanych jest tak wiele zabójstw. W Polsce w 2006 r. popełniono 816 zabójstw, za które skazano 537 osób. Co prawda w tym roku liczba skazań była o 17% mniejsza niż w roku poprzednim, ale o 122% więk- sza niż w 1990 1 . Oznacza to, że wbrew powszechnie akceptowanym wartościom, jakimi niewątpliwie są życie i zdrowie ludzkie, dochodzi do sytuacji, w których są one zupełnie irrelewantne, a sam sprawca z reguły nie bierze ich pod uwagę (przynajmniej w chwili popełnienia czynu). Powstaje zatem pytanie, kto decyduje się na tak drastyczny krok i jakie są jego motywy. Na wstępie trzeba zaznaczyć, że zabójcy są grupą o znacznym stopniu heterogeniczności. Istnieją pewne ich cechy, czynniki, motywy, które są wspólne im wszystkim lub poszczególnym ich grupom, jednak 1 A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, Atlas przestępczości w Polsce 3 , Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2009, s. 21, 113. STUDIA_ERAZMIANSKIE_2011.indd 63 2011-03-19 21:57:22 64 Emilia Gałka z drugiej strony zabójstwo, którego dokonują, jest zazwyczaj wynikiem splotu różnego rodzaju okoliczności i indywidualnych uwarunkowań. Należy zatem mieć na względzie, że przedstawione dane są zaledwie zarysem pewnych prawidłowości, a każdy przypadek należy analizo- wać, uwzględniając indywidualne cechy i osobistą sytuację sprawcy. 1. Podstawowe dane statystyczne dotyczące zabójców Według ogólnoświatowych statystyk zabójstwa najczęściej dopuszcza- ją się mężczyźni, przeważnie nieżonaci. Na przykład w Stanach Zjed- noczonych mężczyźni są sprawcami około 87% wszystkich zabójstw, a w Polsce na każdego sprawcę płci żeńskiej przypada jedenastu spraw- ców płci męskiej. Ofiarami mężczyzn nie są jednak najczęściej kobiety, lecz także mężczyźni. Ta zależność między płcią sprawcy a ofiary występuje niezależnie od kultury i stopnia rozwoju społeczeństwa. Jest ona na podobnym poziomie zarówno USA, jak i w Kenii (tj. ok. 96%) 2 . Przeciętny sprawca jest w wieku od 19 do 25 lat, ale wysoki odse- tek sprawców występuje nawet wśród osób do 54. roku życia. Średni wiek zabójcy to ok. 34 lata 3 . Jeśli natomiast chodzi o nieletnich, to co roku dokonują kilkunastu zabójstw. Stanowi to niecałe 2% wszyst- kich zabójstw. Ofiarami sprawców są z reguły osoby w podobnym do nich wieku. Skorelowane jest to z najczęściej występującym moty- wem przestępstwa, tj. nieporozumieniami rodzinnymi (zwłaszcza zdra- dą lub rozstaniem). W 2009 r. w Polsce na 469 zabójstw z ustalonym motywem aż w 221 przypadkach powodem były nieporozumienia rodzinne 4 . Przestępstwo z art. 148 k.k. jest najczęściej popełniane w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców i na wsiach. Miejscem popełnienia 2 Za: D.M. Buss, Morderca za ścianą , GWP, Gdańsk 2007, s. 34–35. 3 Za: J.K. Gierowski (red.), Zabójcy i ich ofi ary . Psychologiczne podstawy profi - lowania nieznanych sprawców zabójstw , Wydaw. Instytutu Ekspertyz Sądowych, Kra- ków 2003. 4 Statystyki Policji; www.policja.pl. STUDIA_ERAZMIANSKIE_2011.indd 64 2011-03-19 21:57:22 65 Typologia sprawców zabójstw są zdecydowanie najczęściej mieszkania. Do zabójstw dochodzi też na ulicy, rzadziej w lasach czy w zbiornikach wodnych. Miejsce popeł- nienia jest jednoznacznie powiązane z bliskimi relacjami łączącymi sprawcę i ofiarę. Do eskalacji konfliktów rodzinnych dochodzi prze- cież najczęściej w domach. Wbrew powszechnemu przekonaniu sprawcami nie są szaleńcy, osoby chore psychicznie. Dotychczas nie udowodniono, że osoby chore psychicznie są bardziej predestynowane do zabójstw niż ludzie zdro- wi. Potwierdzają to zresztą statystyki. Jedynie 3% zabójstw w Polsce dokonywanych jest przez osoby niepoczytalne 5 . U niepoczytalnych sprawców najczęściej występuje schizofrenia urojeniowa lub parano- ja 6 . Dysfunkcje sprawców z reguły nie mają charakteru psychotyczne- go, lecz osobowościowy. Stosunkowo ważnym, ale także złożonym czynnikiem jest alkohol. Według statystyk policyjnych w 2009 r. w 80% przypadków podejrza- ny był nietrzeźwy (dotyczy to spraw, w których ustalono stan trzeźwo- ści podejrzanych). Jest to prawie o 10% więcej w porównaniu z 2005 r. A. Wolska podkreśla jednak duże rozbieżności między statystykami poszczególnych badaczy w tym zakresie (od 19 do 88%) oraz wskazu- je, że zabójstwo występuje najczęściej w otoczeniu bliskich, osób zna- jomych, czyli w sytuacjach, w których spożywanie alkoholu jest bardzo powszechne. W literaturze został przedstawiony model, wedle którego alkohol nie występuje jako czynnik wyizolowany, lecz z reguły powią- zany z określoną sytuacją kryminogenną 7 . Nie powoduje bezpośrednio zdarzenia, ale jest raczej czynnikiem sprzyjającym: pobudza, utrudnia hamowanie, zaburza racjonalną ocenę sytuacji, w dłuższej perspek- tywie powoduje konflikt między sprawcą a otoczeniem oraz zmiany w psychice sprawcy. Jest on bezpośrednią przyczyną w sytuacjach, gdy brak dużego konfliktu między sprawcą a ofiarą. Natomiast w przypad- ku bliskich relacji stanowił nie przyczynę, lecz raczej swoisty katali- zator. 5 Ibidem . 6 Za: J.K. Gierowski, M. Szaszkiewicz, Osobowość i motywacja sprawców za- bójstw , [w:] J.K. Gierowski (red.), Zabójcy i ich ofi ary …, s. 37. 7 A. Wolska, Model czynników ryzyka popełnienia zabójstwa , Szczecin 2001, s. 190. STUDIA_ERAZMIANSKIE_2011.indd 65 2011-03-19 21:57:22 66 Emilia Gałka 2. Typizacja determinantów zabójstwa W tym miejscu pojawia się również pytanie o inne czynniki powiązane z dokonaniem zabójstwa. W literaturze kwestia ta wywołuje kontro- wersje, dlatego do tej pory brak jednej klarownej listy tych czynników. Dość powszechnie przyjmuje się, że dokonanie zabójstwa jest uwarun- kowane przede wszystkim trzema rodzajami czynników: biologiczny- mi, poznawczymi oraz osobowościowymi. Z czynników o charakterze biologicznym najczęściej wymieniane są: genetyczne (wiązane ze środowiskowymi; na przykład z przepro- wadzonych badań wynika, że zachowaniom antyspołecznym sprzyja kombinacja w wieku dziecięcym takich cech, jak agresywność, hiper- aktywność, cechy temperamentalne 8 ); neurohormonalne (niewłaści- wy poziom serotoniny powoduje impulsywność i wzmaga tendencje samobójcze. Na jej poziom wpływają alkohol oraz stres, które jeszcze bardziej wzmagają agresję; niski poziom glukozy zwiększa podatność na bodźce zewnętrzne); zaburzenia funkcjonowania ośrodkowego ukła- du nerwowego (z analizy J.K. Gierowskiego wynika, że u 75% spraw- ców stwierdzono różnorodne zaniki mózgu, przeważnie podkorowe i czołowe. Organiczne uszkodzenia mózgu często uszkadzają jądro migdałowate, które jest odpowiedzialne za reakcje agresywne 9 ). Spośród determinantów poznawczych szeroko analizowana była kwestia poziomu inteligencji. A. Wolska, badając 204 zabójców pod kątem ich sprawności intelektualnej, stwierdziła u 78% z nich niską normę intelektualną, u 8% – upośledzenie umysłowe, a u 10% ponad- przeciętną inteligencję. Wyższym ilorazem inteligencji według badań J.K. Gierowskiego odznaczają się zabójcy seksualni (chociaż w tej materii J. Godlewski uzyskał przeciwne wyniki). Niemal u wszystkich sprawców stwierdzono obniżony poziom inteligencji społecznej. Taka wartość wymienionych wskaźników rzutuje bezpośrednio na percepcję norm społecznych oraz relacje w życiu osobistym sprawcy. Powoduje 8 S.A. Mednick, T.E. Moffi tt, S.A. Stack, The Causes of Crime. New Biological Approaches , Cambridge University Press, Cambridge 1987. 9 J.K.Gierowski, Niektóre biopsychiczne determinanty agresywnego zachowania przestępczego , Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne 1979, t. 9. STUDIA_ERAZMIANSKIE_2011.indd 66 2011-03-19 21:57:22 67 Typologia sprawców zabójstw to problemy w przystosowaniu społecznym sprawcy i nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem. Ponadto według niektórych badaczy znaczenie ma deficyt uwagi 10 w wieku dziecięcym. Skorelowany jest on z ciągłymi zachowaniami antyspołecznymi i brakiem powstrzymywania się od niepożądanych działań, niezależnie od stosowanych kar. Niewątpliwie najpowszechniej występującym czynnikiem osobo- wościowym jest neurotyzm (na podstawie badań J.K. Gierowskiego). Sprawcy, niezależnie od motywacji czynu, są labilni emocjonalnie, nadpobudliwi, nieodporni na stres i frustracje, lękliwi. Mają zaburzony obraz własnej osoby, przede wszystkim niską/zawyżoną samoocenę, potrzebę umocnienia własnej wartości, poczucie braku kontroli nad otoczeniem. Cechuje ich niedojrzałość, egocentryzm, brak zaintereso- wań, nieufność, chłód emocjonalny, skłonność do kumulowania napię- cia emocjonalnego. 3. Predyktory dokonania zabójstwa w odniesieniu do poszczególnych typów sprawców. Zarys pro lów sprawców Część czynników jest ponadto charakterystyczna dla poszczególnych rodzajów sprawców. Co więcej, istnieją czynniki tożsame dla wszyst- kich typów zabójców, ale mające szczególne zabarwienie u poszcze- gólnych z nich. J.K. Gierowski podzielił sprawców w zależności od ich motywu na sześć kategorii: seksualnych, z zemsty, z poczucia krzywdy, z urojenia, z powodów ekonomiczno-rabunkowych, z poczu- cia krzywdy, z lęku i zagrożenia lub braku motywu, i przedstawił pewne zróżnicowania występujące w ich profilach 11 . 10 T.E. Moffi tt , Juvenille deliquency and attention-deffi cit disorder:Development trajectories from age three to fi fteen , Child Development 1990, nr 61. 11 J. K. Gierowski, Motywacja zabójstw , Wydaw. AM, Kraków 1989. STUDIA_ERAZMIANSKIE_2011.indd 67 2011-03-19 21:57:22 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |