 |
| Vademecum - Wiedza o języku polskim w pigułce, PORADNIKI PRZEWODNIK NIEZBĘDNIK |
 |
|
|
[ Pobierz całość w formacie PDF ] JÊZYK POLSKI SpiS treści 1 fonetyka 3 częścimowy 7 częścizdania 8 rodzajewypowiedzeń 8 słowotwórstwo 9 wypowiedźpisemna 13 słowniczekterminówliterackich FONetYKA Głoska i litera Głoska jesttonajmniejszy,dającysięwyodrębnićsłuchowo,elementwypowiedzi.Wjęzykupolskimmamynastępu- jącegłoski: a,ą,b,b,c,ć,cz,d,d,dz,dź,dż,e,ę,f,f,g,g,h,h,ch,ch,i,j,k,k,l,l,m,m,n,ń,o,p,p,r,r,s,ś,s,sz,t,t’,u,w,w,y,z,ź, z,ż. Kreskapogłosceoznaczajejzmiękczenie.Pominiętotugłoskirzadkowystępujące,np.cz.Głoskatonietosamoco litera, choćmająonezesobąwielewspólnego.Literajestgraicznym(czylipisanym)znakiemgłoski. Wjęzykupolskimwystępują32litery:a,ą,b,c,ć,d,e,ę,f,g,h,i,j,k,l,ł,m,n,ń,o,ó,p,r,s,ś,t,u,w,y,z,ż,ź. Polskieliterypochodząodliterłacińskich.Wyżejwymienioneliterywtakustalonejkolejnościnazywasię alfabetem. Wedługkolejnościalfabetycznejporządkujesięhasławencyklopediachczysłownikach. Każdaliterawystępujewdwóchformach: •jakowielkalitera, •jakomałalitera. Niekażdejgłoscewjęzykupolskimodpowiadajednalitera.Czasamizapomocądwóchliteroddajemyjednągłoskę. Takiedwieliteryoznaczającejednągłoskęnazywasię dwuznakiem. Dwuznakamisą:ch,cz,dź,dż,rz,sz. Samogłoski i spółgłoski Najważniejszympodziałemgłosekjestpodziałnagłoskiotwarte,czyli samogłoski, igłoskizamknięte,czyli spółgłos- ki. Jesttopodziałzewzględunastopieńotwarciajamyustnej. Samogłoskajestgłoskądźwięczną,wymawianąprzyznacznymotwarciujamyustnej.Możeonasamodzielnietwo- rzyć sylabę . VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | JÊZYK POLSKI strona z 4 Wjęzykupolskimmamy8samogłosek.Sąto:a,ą,e,ę,i,y,o,u. Spółgłoskajestniesamodzielnągłoską,czylitaką,którasamanietworzysylaby. Głoski ustne i nosowe Gdypowietrzewydostajesiętylkoprzezusta,powstajewtedy głoska ustna. Natomiastgdypowietrzewydostajesię iprzeznosiusta,powstajewówczas głoska nosowa. Wjęzykupolskimmamydwiesamogłoskinosowe–ą,ę–orazczterytakiespółgłoski–m,m,n,n.Pozostałegłoskisą głoskamiustnymi. Głoski dźwięczne i bezdźwięczne To,czygłoskajest dźwięczna czy bezdźwięczna, zależyodwiązadełgłosowych.Jeśliwiązadłasązsunięte,powietrze przeciskasięprzeznieiwprawiajewdrgania,topowstajegłoskadźwięczna.Jeżelinatomiastwiązadłasąrozsunięte, czyliniedrgają,powstajegłoskabezdźwięczna. Dogłosekdźwięcznychzaliczamy: •wszystkiesamogłoski, •większośćspółgłosek. Spółgłosekbezdźwięcznychjestmniejniżdźwięcznychizawszemająswojedźwięczneodpowiedniki.Poniżejprzy- kładyspółgłosekdźwięcznychibezdźwięcznych. •głoskidźwięczne–b,b,d,d,’g,g,w,w, •głoskibezdźwięczne–p,p,t,t,k,k,f,f. Spółgłoski twarde i miękkie Wzniesienie się środkowej części języka ku podniebieniu twardemu daje nam spółgłoskę miękką , zaś brak tego wzniesienia– spółgłoskę twardą. Przykłady:spółgłoskatwarda–b,c,d,dz,f,g,h,ch;spółgłoskamiękka–b,c,d,dz,f,g,h,ch’ Wpiśmiemiękkośćspółgłoskizaznaczamy: •kreseczkąnadc,n,s,z,dzprzedinnąspółgłoską(ćma,drań,jeść), •literą„i”pisanąmiędzyspółgłoskąasamogłoską(biały,ciepły,dialog), Miękkościniezaznaczamyżadnymdodatkowymznakiemanidodatkowąliterą,jeślipospółgłoscemiękkiejwystępu- jesamogłoska„i”będącaośrodkiemsylaby(cichy,gitara,miska). Upodobnienia spółgłosek pod względem dźwięczności Jeślispółgłoskadźwięczna(aletylkotaka,któramaswójbezdźwięcznyodpowiednik)sąsiadujezespółgłoskąbez- dźwięczną,tozregułyobiestająsiębezdźwięcznelub(rzadziej)obiedźwięczne.Takiezjawiskonazywamy upodob- nieniem spółgłosek pod względem dźwięczności. Upodobnieniaparspółgłosekdźwięczna–bezdźwięczna(lubodwrotnie)możemypodzielićzewzględuna: 1.kierunekupodobnienia( wsteczne lub postępowe ), 2.utratębądźteżuzyskaniedźwięczności( udźwięcznienie lub ubezdźwięcznienie ), 3.miejscewystąpieniaupodobnienia( wewnątrzwyrazowe lub międzywyrazowe ). podział 1 Upodobnieniewsteczne–pierwszaspółgłoskawparzeupodabniasiędodrugiej(awięcupodobnienieodbywasię wstecz),np.ławka. Upodobnieniepostępowe–drugaspółgłoskawparzeupodabniasiędopierwszej(awięcupodobnienieodbywasię doprzodu),np.swoboda.Upodobnieniupostępowemupodlegajątylkodwiespółgłoskidźwięczne:w,rz. podział 2 Ubezdźwięcznienie – spółgłoska dźwięczna traci swoją dźwięczność pod wpływem sąsiedniej bezdźwięcznej, np.babka. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | JÊZYK POLSKI strona z 4 Udźwięcznienie–spółgłoskabezdźwięcznauzyskujedźwięcznośćpodwpływemsąsiedniejdźwięcznej,np.prośba. podział 3 Wewnątrzwyrazowe–upodobnieniezachodziwobrębietylkojednegowyrazu;należądotegoupodobnieniazpo- działu1oraz2. Międzywyrazowe–upodobnieniezachodzimiędzydwomawyrazami(azatemdotyczyostatniejgłoskipierwszego wyrazuipierwszejgłoskidrugiegowyrazu),np.mążTeresy.Jesttozawszeupodobnieniewsteczne. Utrata dźwięczności Spółgłoskidźwięczneb,d,g,w,z,ź,ż,dz,dź,dż,awięcte,któremająbezdźwięczneodpowiedniki(p,t,k,fitd.),tracą nakońcuwyrazówdźwięczność,np.chleb,skład,próg. Sylaba Sylaba jest częścią wyrazu skupioną wokół jednej samogłoski i wymówioną na jednym nieprzerwanym wydechu. Ośrodkiemsylabyjestsamogłoska. Sylabykończącesięsamogłoską(np.ro-dzi-ce)nazywamysylabamiotwartymi,natomiastsylabykończącesięspół- głoską(np.war-kocz)sylabamizamkniętymi.Litera„i”przedsamogłoskąnietworzysylaby,służyonabowiemtylko dooznaczeniamiękkości,np.ziemia. cZĘści MOWY rzeczownik rzeczownik nazywaosoby,zwierzęta,rośliny,zjawiskaitp.Odpowiadanapytanie:kto?co?.Jestodmiennączęścią mowy.Odmieniasięprzez przypadki i liczby. Nazwa Pytanie Liczba poj. Liczba mn. Mianownik Kto?Co? słowo babcie Dopełniacz Kogo?Czego? słowa babć celownik Komu?Czemu? słowu babciom Biernik Kogo?Co? słowo babcie Narzędnik Kim?Czym? słowem babciami Miejscownik Okim?Oczym? słowie babciach Wołacz O! słowo babcie Odmianarzeczownikaprzezprzypadkipoleganawymianiejegokońcowychcząstek,czyli końcówek. Nazwa Pytanie Liczba poj. Liczba mn. Mianownik Kto?Co? syn syn-owie Dopełniacz Kogo?Czego? syn-a syn-ów celownik Komu?Czemu? syn-owi syn-om Biernik Kogo?Co? syn-a syn-ów Narzędnik Kim?Czym? syn-em syn-ami Miejscownik Okim?Oczym? syn-u syn-ach Wołacz O! syn-u! syn-owie! VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | JÊZYK POLSKI strona z 4 Odmieniającysięrzeczownikdzielisięna temat i końcówkę, np.: Temat Końcówka Całość syn a syna syn owi synowi syn em synem Tensamrzeczownikmożemiećwróżnychprzypadkachdwaalbotrzyniecoróżniącesiętematy.Sąto tematy oboczne, np.szkoł-a,szkol-e,szkół.Wtemaciemogąsięwymieniać:samogłoskinainnesamogłoski(wąż;węż-a)lubspółgłoskina innespółgłoski(much-a;musz-e).Wtemaciemożezniknąćipojawićsięe;jesttoeruchome(mech;mch-u). Rzeczownikwystępujewjednymz trzech rodzajów: Rodzaj Rzeczownik męski zeszyt żeński kobieta nijaki dziecko Rzeczowniknieodmieniasięprzezrodzaje.Każdyrzeczownikmatylkojedenrodzaj.Abyokreślićrodzajrzeczowni- kawliczbiemnogiej,należypodaćgowformiemianownikliczbypojedynczej.Naprzykład:dziewczynki-M.l.poj. dziewczynka-rodzajżeński przymiotnik Przymiotnik nazywa cechy i właściwości przedmiotów, ludzi, zwierząt, roślin itp. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie?(jaki?-piękny;jaka?-miła;jakie?-dobre). Nazwa Pytanie Liczba poj. Liczba mn. Mianownik Kto?Co? pustapółka pustepółki Dopełniacz Kogo?Czego? pustejpółki pustychpółek celownik Komu?Czemu? pustejpółce pustympółkom Biernik Kogo?Co? pustąpółkę pustepółki Narzędnik Kim?Czym? pustąpółką pustymipółkami Miejscownik Okim?Oczym? pustejpółce pustychpółkach Wołacz O! pustapółko! pustepółki! Przymiotnikodmieniasięprzez rodzaje. Wliczbiepojedynczejmatrzyrodzaje: r. męski (ten)-zielony; r. żeński (ta) -zielona; r. nijaki (to)-zielone.Natomiastwliczbiemnogiejmadwarodzaje: r. męskoosobowy (ci)-zieleni; r. nie- męskoosobowy (te)-zielone. Przymiotnikwystępujewrodzajumęskoosobowymtylkowtedy,gdyokreślarzeczownikrodzajumęskiegonazywa- jącyludzi,np.modnipanowie,alemodnegarnitury. czasownik czasownik nazywaczynnościistany.Odpowiadanapytanie:corobi?cosięznimdzieje? Występuje w formach osobowych i nieosobowych. Formy osobowe - wskazują na wykonawcę czynności, np. ja -mam,ty-masz,oni-mają.Formynieosobowe-niewskazująnawykonawcęczynności.Formęnieosobowączasow- nikazakończonąna-ćlub-cnazywamybezokolicznikiem,np.kłaść,biec,wiedzieć. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | JÊZYK POLSKI strona 4 z 4 Odmieniasięprzez osoby i liczby: Liczba poj. Liczba mn. 1. osoba (ja)siedzę 1. osoba (my)siedzimy 2. osoba (ty)siedzisz 2. osoba (wy)siedzicie 3. osoba (ona,ona,ono)siedzi 3. osoba (oni,one)siedzą Czasownikiwystępująwtrzechczasach: teraźniejszym, przyszłym i przeszłym. Wczasieteraźniejszymwskazują, żedanaczynnośćwłaśniesięodbywa(odrabiamlekcje).Wczasieprzyszłym,żeczynnośćdopierosięodbędzie,aw czasieprzeszłym,żejużsięodbyła(odrobiłemlekcje). Czasownikiwliczbiemnogiejczasieprzeszłymiprzyszłym,podobniejakprzymiotniki,występująwrodzajumęsko- osobowymorazrodzajuniemęskoosobowym:zrobili,będęrobili-r.męskoosobowy;zrobiły,będąrobiły-r.niemę- skoosobowy Czasownikmatrzyformy trybu: • formatrybuoznajmującegowyrażaczynnośćdziejącąsięteraz,dawniejlubmającąsiędziaćwprzyszłości,np.śpie- wam,śpiewałem,będęśpiewał,zaśpiewamy, • forma trybu przypuszczającego wyraża czynność tylko przypuszczalną. Zawiera w każdej osobie cząstkę -by-, np.chciałbym,zrobiłby, • formatryburozkazującegowyrażaczynność,którąmaktośwykonaćnanaszeżądaniebądźprośbę,np. Czasowniki zakończone na: -liśmy, -liście, -łyśmy, -łyście akcentuje się na trzeciej sylabie od końca np. wybraliśmy, wybraliście. poprawne formy czasownika: Umieć Osoba L. poj. L. mn. 1 umiem umiemy 2 umiesz umiecie 3 umie umieją rozumieć Osoba L. poj. L. mn. 1 rozumiem rozumiemy 2 rozumiesz rozumiecie 3 rozumie rozumieją Wzakończeniachczasownikóww1.,2.i3.osobieliczbypojedynczejczasuprzeszłego:-ną-wymawiasięjak-on-(ciąg- nąłem,kopnął);-ą-wymawiasięjak-o-,alezapisujejak-ą-(wziąłem,zdjąłem,wziął). Liczebnik Liczebnik toczęśćmowy,któraoznaczaliczbęlubkolejnośćczegoś.Jestkilkarodzajówliczebników: • liczebnik główny oznaczaliczbęczegoś,np.ile?,trzy,pięć, • liczebnik zbiorowy oznacza liczbę osób różnej płci albo osób niedorosłych, np. dwoje rodziców, czworo rodzeń- stwa,trzynaściorodzieci, • liczebniki ułamkowe oznaczająliczbyniecałkowite,np.dwaipółjabłka,jednatrzeciaklasy, • liczebniki porządkowe oznaczająmiejsceczegośwokreślonymszeregu,np.któryzkolei?pierwszyuczeń,ósmy wrzędzie,dwudziestyrok. VADEMECUM SZÓSTOKLASISTY | JÊZYK POLSKI strona z 4 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |