 |
| Tomaszewski Jerzy - Najnowsze dzieje Żydów w Polsce, Żydzi w Polsce |
 |
|
|
[ Pobierz całość w formacie PDF ] pod redakcj� Jerzego Tomaszewskiegoopracowa� J�zef AdelsonNajnowsze dzieje �yd�w w Polsceww zarysie (do 1950 roku)Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1993Ksi��ka ta powsta�a w zwi�zku z pracamiprowadzonymi w Centrum Badania i Nauczania Dziej�wi Kultury �yd�w w Polsce im. Mordechaja AnielewiczaProjekt ok�adki i stron tytu�owych MARYNA WI�NIEWSKARedaktor JOLANTA KOWALCZUKRedaktor techniczny DANUTA JEZIERSKA-�ACZEKOpracowanie kartograficzne IRENA MAKAREWICZKorekta HANNA JANCZEWSKA, Tytu� dotowany przez Ministra Edukacji NarodowejCopyright � byWydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1993ISBN 83-01-11070-8-w *Wpisano do inwentarzaWST�PHistoria Polski jest nieroz��cznie zwi�zana z dziejami mniejszo�ci narodowych, kt�re �yj� w obr�bie naszego kraju. To stwierdzenie powoli zdobywa drog� do praktyki polskich autor�w dzie� historycznych, aczkolwiek daleko jeszcze do pe�nego wyci�gni�cia z niego wniosk�w.Szczeg�lnie silne s� wi�zi ��cz�ce dzieje �yd�w z histori� Polski. Osadnictwo �ydowskie na ziemiach polskich si�ga zapewne czas�w przed powstaniem pa�stwa. W XVIII w., wed�ug szacunk�w niekt�rych badaczy, niemal 80% �yd�w ca�ego �wiata mieszka�o w Rzeczypospolitej Obojga Narod�w. P�niej rozbiory rozdzieli�y spo�eczno�� �ydowsk� pa�stwa polskiego; losy ludzi zamieszkuj�cych poszczeg�lne zabory i ziemie toczy�y si� rozmaicie, pojawi�y si� masowe ruchy migracyjne i w XX w. Polska pozostawa�a wprawdzie wielkim skupiskiem �ydowskim � sta�a si� nawet najwa�niejszym o�rodkiem intelektualnym �yd�w w �wiecie � lecz wi�kszo�� z nich mieszka�a ju� poza jej granicami. Niemniej trudno jest pisa� o historii �yd�w w XX stuleciu bez uwzgl�dnienia mieszka�c�w naszego kraju. Trudno tak�e bada� dzieje II Rzeczypospolitej zapominaj�c o jej �ydowskich obywatelach.Tymczasem najnowsze dzieje Polski i historia �yd�w bywaj� na og� traktowane rozdzielnie. Historycy polscy zajmuj� si� analiz� dziej�w pa�stwa oraz narodu polskiego, abstrahuj�c zazwyczaj od los�w mniejszo�ci narodowych, co najwy�ej rozpatruj�c stosunki mi�dzy nimi a Polakami. Trudno jednak je bada�, je�li niewiele wiadomo o tych�e mniejszo�ciach, o ich �yciu intelektualnym, politycznym i po�o�eniu gospodarczym. Historycy �ydowscy poza Polsk� najcz�ciej interesuj� si� wy��cznie dziejami �yd�w, nie zwa�aj�c na to, i� mieszkali oni w konkretnym kraju, wsp�yli z innymi narodami. Ograniczaj� si� cz�sto do analizy stosunk�w mi�dzy spo�eczno�ci� �ydowsk� a pozosta�ymi obywatelami, sprowadzaj�c je nieraz tylko do zagadnienia antysemityzmu. Nie mo�na jednak zrozumie� dziej�w �ydowskich, je�li pomija si� rozmaite obiektywne uwarunkowania ewolucji pa�stwa, w kt�rym zamieszkiwali. Nie wszystkie bowiem � a cz�sto nawet nie te najistotniejsze � przyczyny problem�w trapi�cych �yd�w daje si� sprowadzi� do otaczaj�cej ich niech�ci.Paradoksem jest, �e ju� wybitny my�liciel syjonistyczny Ahad Ha-am dostrzega� ten zwi�zek, pisz�c w 1897 r., wkr�tce po I Kongresie Syjonistycznym w Bazylei: �Mo�emy przy pomocy �rodk�w naturalnych ustanowi� pewnego dnia Pa�stwo �ydowskie [...] lecz nawet w�wczas wi�ksza cz�� naszego ludu pozostanie rozproszona na obcej glebie. [...] Czy stworzymy Pa�stwo �ydowskie czy te� nie, sytuacja materialna �yd�w zawsze zale�e� b�dzie zasadniczo odwarunk�w gospodarczych oraz poziomu kulturalnego rozmaitych narod�w, w�r�d kt�rych jeste�my rozproszeni"1.Natomiast wsp�cze�ni badacze bardzo cz�sto rozrywaj� te wzajemne zale�no�ci, cho� w rezultacie pozbawiaj� si� mo�liwo�ci zrozumienia przebiegu proces�w historycznych.W Polsce od wielu lat wzrasta zainteresowanie dziejami �yd�w. Wyra�a si� ono w znacznych nak�adach ksi��ek, nieraz nader specjalistycznych, po�wi�conych tej problematyce, a tak�e w powodzeniu reprint�w prac wydanych dawniej. Brak jednak nadal systematycznego wyk�adu historii �yd�w, nawi�zuj�cego do dziej�w ca�ej Polski i obejmuj�cego tak�e epok� najnowsz�. Takiego opracowania nie dorobi�a si� r�wnie� historiografia innych kraj�w, poza bardzo zwi�z�ym wyk�adem obejmuj�cym lata 1918-1939, przeznaczonym dla student�w ameryka�skich, w ksi��ce Ezry Mendelsohna, znanej tak�e w polskim przek�adzie2. Jest natomiast � zar�wno w j�zyku polskim, jak i w innych j�zykach � kilka opracowa� syntetycznych dotycz�cych dawniejszej historii �yd�w w Polsce.W literaturze polskiej si�gaj� okresu mi�dzywojennego dwie prace syntetyczne. Jedna, to ksi��ka wybitnego historyka �ydowskiego Ignacego Schipera o dziejach handlu �ydowskiego w Polsce3, druga � to dwutomowe dzie�o zbiorowe, kt�re sta�o si� rodzajem encyklopedii wiedzy o �ydach w Polsce, lecz obj�o jedynie wybrane problemy lat mi�dzywojennych4. Obydwie ksi��ki, z wielu wzgl�d�w nie mog�, niestety, wystarczy� wsp�czesnemu Czytelnikowi. Jednym z najwa�niejszych powod�w jest to, �e od czasu ich opublikowania przed niemal sze��dziesi�ciu laty badania historyk�w posz�y naprz�d i dzi� o niejednej kwestii mo�emy powiedzie� wi�cej. Zw�aszcza ostatnie dziesi�ciolecie przynios�o liczne ksi��ki i artyku�y, a tak�e konferencje naukowe, kt�rych rezultaty maj� istotne znaczenie dla g��bszego spojrzenia na interesuj�ce nas zagadnienia.\ My�l napisania zarysu dziej�w �yd�w w Polsce powsta�a ju� do�� dawno w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Projekt opracowania obejmuj�cego dzieje �yd�w od pocz�tku istnienia pa�stwa polskiego okaza� si� jednak nierealny, bez bliskiej wsp�pracy z innymi o�rodkami naukowymi. Podj�li�my wi�c przede wszystkim prac� nad skryptami przeznaczonymi dla student�w Uniwersytetu5.1 Wg The Zionist Idea. A Historical Analysis and Reader, ed. A. Hertzberg, New York 1986, s. 264.2 E. Mendelsohn, �ydzi Europy �rodkowo- Wschodniej w okresie mi�dzywojennym, Warszawa 1992.3 I. Schiper, Dzieje handlu �ydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, Krak�w 1990 (reprint).4 �ydzi w Polsce Odrodzonej, wyd. I. Schiper, A. Tartakower, A. Hafftka, t. I-II, Warszawa 1936.5 J. Tomaszewski, Zarys dziej�w �yd�w w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990; P. Wr�bel, Zarys dziej�w �yd�w na ziemiach polskich w latach 1880-1918, Warszawa 1991; T. Prekerowa, Zarys dziej�w �yd�w w Polsce w latach 1939-1945, Warszawa 1992. \y6Utworzenie w 1990 r. Centrum Badania i Nauczania Dziej�w i Kultury �yd�w w Polsce im. Mordechaja Anielewicza, dzi�ki Fundacji Jacka Fli-derbauma, u�atwi�o przygotowanie � na podstawie owych skrypt�w i po wykorzystaniu g�os�w krytycznych recenzent�w � niniejszej ksi��ki, kt�rej celem jest przedstawienie dziej�w �yd�w w Polsce od pocz�tku XX w. do 1950 r. Wyszli�my przy tym z za�o�enia, i� dzieje wcze�niejsze s� lepiej zbadane i mo�na si� z nimi zapozna� w dawniejszej literaturze, podczas gdy historia XX stulecia pozostaje najmniej znana, a w rezultacie tak�e prace powa�nych historyk�w zawieraj� sporo nie�cis�o�ci, a nawet istotnych b��d�w. Taki stan sprzyja te� szerzeniu rozmaitych legend, powtarzanych z g��bokim przekonaniem, cho� pozbawionych podstaw rzeczowych. Kie.1. �)vi�ijn�ir.&Pocz�tek wieku okaza� si� jednak dat� nazbyt umown�, by mo�na by�o potraktowa� j� jako punkt wyj�cia. W rezultacie w cz�ci pierwszej niniejszej ksi��ki rozpoczynamy wyk�ad od przedstawienia wybranych, najwa�niejszych zagadnie� dziej�w �yd�w na ziemiach polskich w XIX w. Mamy nadziej�, �e u�atwi to zrozumienie bardzo skomplikowanej struktury spo�eczno�ci �ydowskiej pa�stwa polskiego lat mi�dzywojennych oraz wyja�ni mnogo�� jej podzia��w politycznych i ideowych. A 'iasol lOJ1;;' -lOkres okupacji, epoka Holocaustu � Szoah � przynios�a kres �ydowskiej obecno�ci w Polsce, aczkolwiek w pierwszych latach po wojnie ludzie ocaleni przed zag�ad� podj�li dramatyczne pr�by odbudowy osiedla �ydowskiego w naszej wsp�lnej ojczy�nie. Wkr�tce jednak nasili�a si� emigracja, kt�r� przyspieszy�o powstanie w Palestynie niepodleg�ego pa�stwa Izrael. Do wyjazd�w sk�ania�y przejawy antysemityzmu w powojennej Polsce oraz nasilaj�ce si� restrykcje wobec niezale�nego �ycia politycznego i intelektualnego ze strony dzia�aczy komunistycznych; dotyka�y one nie tylko Polak�w, lecz tak�e spo�eczno�� �ydowsk� i pozosta�e mniejszo�ci narodowe. Pod koniec 1948 r. nast�pi�a praktycznie likwidacja �ydowskich partii politycznych, wraz z dokonanym pod presj� zjednoczeniem PPR i PPS.Po wojnie w�adze polskie umo�liwi�y emigracj� do Palestyny; pocz�tkowo nielegaln� z punktu widzenia Wielkiej Brytanii, sprawuj�cej mandat nad Palestyn�, a od wiosny 1948 r. legaln�, do niepodleg�ego pa�stwa �ydowskiego. Stopniowo jednak ZSRR ocenia� coraz bardziej krytycznie Izrael, zaczai wspiera� politycznie i militarnie pa�stwa arabskie, tote� swoboda wyjazd�w z Polski okaza�a si� sprzeczna z interesami zmieniaj�cej si� radzieckiej linii politycznej. Pod koniec 1950 r. praktycznie wstrzymano emigracj� z Polski. Stosunkowo niewielka spo�eczno�� �ydowska zosta�a pozbawiona w�asnej reprezentacji, poza akceptowanym oficjalnie Towarzystwem Spo�eczno-Kul-turalnym �yd�w w Polsce, znajduj�cym si� w sferze wp�yw�w PZPR. Wyk�ad nasz ko�czymy wi�c w po�owie XX stulecia w przekonaniu, �e lata nast�pne wymaga� b�d� jeszcze dalszych, gruntownych bada� archiwalnych oraz analiz. Po 1950 r. trudno jednak m�wi� o spo�eczno�ci �yd�w w Polsce w znaczeniu takim, jak przed 1943 r., a jedynie o niewielkim �rodowisku ludzi, utrzymuj�cych ze sob� wi�zi towarzyskie, piel�gnuj�cych tradycje, obawiaj�cych si�cz�sto zwr�cenia na siebie uwasi w�adz. Jaka b�dzie przysz�o�� �� w zmienionych warunkach politycznych wsp�czesnej Polski �� poka�e czas.Ksi��ka jest dzie�em zbiorowym i to powoduje, �e Czytelnik: dostrze�e pewne r�nice formy i sposobu wyjc�aciii mi�dzy poszczeg�lnymi cz�ciami, aczlcol-wiefc: starali�my si� o Jednolito�� uj�ciu. W pewnej mierze okaza�o si� tojednak niemo�liwe, gdy� zbyt wielkie r�nice dziel� okresy, na kt�re rozpadasi� XX stulecie. Rozpoczynamy wyk�ad od epoki rozbior�w (cz. I � autor Piotr Wr�bel), gdy� ka�dy zab�r �y� pod niejednym wzgl�dem w�asnymi sprawami. Niewiele zmieni�a I wojna �wi... [ Pobierz całość w formacie PDF ] |