 |
| Tomasz Kranz Uwagi na temat rozwoju dzialalnosci pedagogicznej, |
 |
|
|
[ Pobierz całość w formacie PDF ] Zeszyty Majdanka 2003, t. XXII M I S C E L L A N E A TOMASZ KRANZ UWAGI NA TEMAT ROZWOJU DZIAŁALNOŚCI PEDAGOGICZNEJ MUZEÓW UPAMIĘTNIANIA W POLSCE I NIEMCZECH Wprowadzenie W refleksjach nad bilansem XX wieku eksponuje się przede wszystkim fakt, że stulecie to przyniosło dwie – pod wieloma względami bezprecedensowe – wojny światowe. Podkreśla się również, że Europa stała się w tym czasie areną panowania, a w znacznej mierze także walki dwu totalitarnych systemów, które – kierując się odmiennymi motywami ideologicznymi – dążyły do podobnych celów: budowy „nowego porządku” i podbicia całego kontynentu. Obie dykta- tury posługiwały się przy tym przemocą i terrorem, w którym szczególną rolę odgrywał system obozów koncentracyjnych. Jego symbolem stał się w przy- padku nazizmu Auschwitz, a w odniesieniu do komunizmu Kołyma. W obliczu ogromu zbrodni popełnionych w obozach sowieckiego GUŁagu i nazistowskie- go „państwa SS” wiek XX zyskuje często miano „stulecia obozów”. W podsumowaniach dotyczących XX wieku rzadko zwraca się natomiast uwagę na zjawisko, które związane jest z dziedzictwem wspomnianych reżi- mów, a które będzie przedmiotem niniejszych rozważań. Po II wojnie świato- wej pojawił się w Europie nowy typ instytucji muzealnej: muzea urządzane na terenach byłych obozów koncentracyjnych i obozów zagłady. Większość z nich upamiętnia ofiary nazizmu, bowiem w przytłaczającej większości przypadków nie utworzono muzeów dla upamiętnienia ofiar terroru stalinowskiego i komu- nistycznego 1 . Działo się tak głównie ze względów politycznych, ale także 1 Inaczej wygląda sytuacja w muzeach pamięci z tzw. „podwójną przeszłością”, które – jak np. Buchenwald w Niemczech i Łambinowice w Polsce – upamiętniają ofiary obu systemów. Po T O M A S Z K R A N Z z powodu ambiwalentnego stosunku lub wręcz niechęci wielu społeczeństw europejskich do rozrachunku z komunizmem i dokumentowania jego zbrodni. W rezultacie na płaszczyźnie ogólnoeuropejskiej występuje obecnie ogromna asymetria w procesie historycznego, politycznego i mentalnego rozliczenia z nazizmem i komunizmem, która nie pozostaje bez znaczenia dla kształtu pa- mięci zbiorowej, świadomości historycznej i upamiętnienia publicznego w po- szczególnych państwach, jak również w wymiarze europejskim. Z tego powodu mówi się nawet o przepaści między dwiema pamięciami europejskimi 2 . Muzea upamiętniania w Polsce i Niemczech Z muzeologicznego punktu widzenia muzea na terenach byłych obozów są muzeami historycznymi 3 . Mają jednak specyficzny charakter. Jako autentyczne pozostałości i pomniki II wojny światowej, a nade wszystko rzeczywiste i sym- boliczne cmentarze, są one nie tylko materialnymi świadectwami przeszłości i nośnikami pamięci o nazistowskim ludobójstwie, ale także unikatowymi skład- nikami krajobrazu historycznego i katalizatorami kultury żałoby o znaczeniu ogólnoeuropejskim. Instytucje te można określić – dla odróżnienia od tworzo- nych poza autentycznymi miejscami historycznymi muzeów upamiętniających ofiary Holocaustu – jako muzea upamiętniania in situ 4 . 1989 r. w większości tego typu miejsc upamiętniono bowiem również ofiary wczesnego okresu powojennego. 2 S. Courtois: Zbrodnie komunizmu . (W:) S. Courtois et al.: Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania . Warszawa 1999, s. 41 i n. 3 Muzea w byłych obozach od dawna zaliczane są do muzeów historycznych. Zob. Z. Żygul- ski jun.: Muzea na świecie. Wstęp do muzealnictwa . Warszawa 1982, s. 99. Opierając się na stosowanej w muzeologii typologii, można je również sklasyfikować jako muzea historyczne typu monograficznego lub monotematycznego. Trzeba jednak podkreślić, że w literaturze fachowej i dyskursie muzeologicznym w Polsce nie poświęcono im, jak dotąd, wiele uwagi. Placówek tych przez długi czas nie postrzegano bowiem jako muzeów w pełnym znaczeniu tego słowa, nie były one także przedmiotem większych opracowań naukowych. Z publikacji ogólnie omawiających problematykę muzeów pamięci w byłych obozach zob. m.in. S. Bujas: Rozwój muzeów martyro- logii i ruchu oporu w Polsce . „Muzealnictwo”, nr 16 (1968), s. 18-29; S. Orysiak: Muzea Marty- rologii wobec 40. rocznicy zwycięstwa nad hitlerowskimi Niemcami . „Biuletyn Informacyjny Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków”, nr 156 (1985), s. 110-114; J. Adamska: Pamięć i miejsca pamięci w Polsce po II wojnie światowej . „Przeszłość i Pamięć”, nr 1 (1998), s. 4-11; T. Kranz: Muzea-miejsca pamięci w wymiarze społeczno-politycznym . „Przeszłość i Pamięć”, nr 3 (1998), s. 6-12; tenże: Miejsca pamięci czy pamięć miejsc? Rozważania o roli upamiętnienia w przekazie społeczno-historycznym . „Przeszłość i Pamięć”, nr 1 (2000), s. 57-63. 4 W Polsce instytucje te nazywane są potocznie muzeami martyrologicznymi, natomiast w Niemczech używa się określenia Gedenkstätten (miejsca pamięci). Pojęcie to odnosi się jednak nie tylko do muzeów, ale również do różnego rodzaju upamiętnień. Zob. U. Puvogel/M. Stankow- ski: Gedenkstätten für die Opfer des Nationalsozialismus. Eine Dokumentation . Bd. I, Bonn 1996; 402 UWAGI NA TEMAT ROZWOJU DZIAŁALNOŚCI PEDAGOGICZNEJ MUZEÓW Rozpatrując problematykę muzeów upamiętniania w Polsce i Niemczech, można zauważyć, że w tej dziedzinie występują w obu krajach znaczne rozbież- ności. Częściowo wynikają one z odmiennych perspektyw historycznych i mo- ralnych Polaków i Niemców, ale w dużej mierze spowodowane są również przeciwstawnymi tendencjami w rozwoju polityki upamiętniania i kultury histo- rycznej 5 . Przy tym zagadnieniu należy zwrócić uwagę przede wszystkim na dwa aspekty. a) Aspekt instytucjonalny Niemieckie Gedenkstätten , a chodzi tutaj o co najmniej 60 placówek, stwo- rzyły w ostatnich latach wewnętrznie zróżnicowany i jednocześnie skonsolido- wany krajobraz muzealniczy. Niektóre z nich uzyskały pozycję instytucji istot- nych nie tylko dla lokalnej kultury pamięci, ale także życia społeczno- politycznego w całych Niemczech. Natomiast polski krajobraz muzeów upa- miętniania, który obejmuje kilkanaście instytucji, jest słabo zintegrowany, a ponadto został zdominowany – przynajmniej w wymiarze społeczno- politycznym – przez jeden ośrodek, a mianowicie Państwowe Muzeum Ausch- witz-Birkenau w Oświęcimiu. Obecność innych muzeów upamiętniania in situ dostrzegana jest przez polską opinię publiczną na ogół w znikomym stopniu. Ponadto muzea w byłych obozach w Polsce – w odróżnieniu od Niemiec – po- strzegane są przede wszystkim jako cmentarzyska, rzadko przypisuje się im natomiast funkcje wykraczające poza obszar biernego upamiętniania. Dotyczy to głównie ich roli jako podmiotów edukacji pozaszkolnej i katalizatorów pro- cesu społecznej refleksji nad pamięcią. b) Aspekt merytoryczny W obu krajach wyraźnie zaznacza się asymetria w zakresie dyskusji zarów- no naukowej, jak też medialnej na temat działalności muzeów-miejsc pamięci. Gedenkstättenarbeit , tzn. praca muzeów w miejscach pamięci, jest w Niem- czech od kilkunastu lat przedmiotem licznych seminariów i publikacji, w któ- rych szczególne miejsce zajmują tematy dydaktyczno-pedagogiczne. Problema- S. Endlich et al.: Gedenkstätten für die Opfer des Nationalsozialismus. Eine Dokumentation , Bd. II, Bonn 1999. Miejsca historyczne związane z okupacją niemiecką w Polsce prezentuje Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939-1945 . Warszawa 1988. 5 Kształtowanie się niemieckiej polityki i kultury pamięci na przykładzie pomników, muzeów w miejscach historycznych i uroczystości rocznicowych związanych z narodowym socjalizmem prezentuje znakomita książka P. Reichela: Politik mit der Erinnerung. Gedächtnisorte im Streit um die nationalsozialistische Vergangenheit . München Wien 1995. W Polsce nie powstała dotąd praca o podobnym charakterze i zasięgu badawczym. Jednakże istnieje kilka ciekawych przy- czynków. Zob. przede wszystkim R. Traba: Symbole pamięci: II wojna światowa w świadomości zbiorowej Polaków. Szkic do tematu . „Przegląd Zachodni”, nr 1 (2000), s. 52-67. 403 T O M A S Z K R A N Z tyka muzeów upamiętniania rozpatrywana jest w różnych aspektach nie tylko przez pracowników merytorycznych tych muzeów, ale również naukowców akademickich zajmujących się takimi dziedzinami, jak dydaktyka historii, histo- ria sztuki, nauka o wychowaniu czy politologia. Dzięki temu dyskurs niemiecki jest nie tylko dynamiczny i wielowątkowy, ale ma także charakter interdyscy- plinarny 6 . W Polsce zaś nie podjęta została szersza debata o muzeach-miejscach pamięci i ich działalności ani w obrębie środowiska muzealniczego, ani przez media czy kręgi akademickie. W konsekwencji w niezadowalającym stopniu rozwinęła się refleksja merytoryczna nad istotą tych instytucji oraz zasadniczy- mi dla ich pracy kwestiami (dotyczącymi np. prezentacji muzealnej i przekazu pedagogicznego). Wyrazem tego jest stosunkowo skromna literatura przedmio- tu 7 . Mówiąc o muzeach upamiętniających ofiary nazizmu, trzeba zwrócić uwagę na fakt, że mają one już własną historię obejmującą w wielu przypadkach okres kilkudziesięciu lat, która rzutuje – pozytywnie lub negatywnie – nie tylko na pozycję tych instytucji w życiu publicznym, ale także ich wiarygodność dydak- tyczną. Chodzi tu przede wszystkim o rolę, jaką odegrały one w upamiętnianiu publicznym w poszczególnych państwach w okresie poprzedzającym zjedno- czenie Niemiec i przełom polityczny w Polsce. Sprawa ta dotyczy również – chociaż w mniejszym stopniu – ich działalności w latach dziewięćdziesiątych. Jest to zagadnienie niezwykle ważne, bez rzetelnej oceny przeszłości nie można bowiem budować w sposób uczciwy teraźniejszości. Jeśli muzea nie są wiary- godne, nie może być wiarygodna prowadzona przez nie praca pedagogiczna. Pod względem badania i prezentowania historii muzeów sytuacja w Polsce jest odmienna niż w Niemczech. Podczas gdy miejsca pamięci z byłej NRD doko- nały obrachunku z przeszłością, co znalazło odbicie m.in. w publikacjach rozli- czeniowych, to w Polsce rola muzeów martyrologicznych w czasach tzw. real- nego socjalizmu jest nadal bardzo rzadko i niechętnie poruszanym tematem. Szczególnie niepokojące jest jednak to, że polskie muzea upamiętniania in situ 6 Najważniejsze tendencje rozwoju niemieckich muzeów pamięci przybliża jubileuszowe wy- danie czasopisma Fundacji Topografia Terroru: „GedenkstättenRundbrief”, nr 100, 4 (2001). Natomiast omówienie głównych aspektów dzisiejszego dyskursu znaleźć można w: Museale und mediale Präsentationen in KZ-Gedenkstätten. Beiträge zur Geschichte der nationalsozialistischen Verfolgung in Norddeutschland , H. 6 (2001). Zob. również B. Asmuss/H.-M. Hinz (Hrsg.): Histo- rische Stätten aus der Zeit des Nationalsozialismus. Orte des Erinnerns, des Gedenkens und der kulturellen Weiterbildung? Frankfurt am Main 1999. 7 Są to głównie rozważania o charakterze ogólnym, nadal brakuje opracowań analitycznych, a przede wszystkim niewiele jest publikacji, które byłyby próbą podsumowania dotychczasowej pracy polskich muzeów upamiętniania (np. działalności wystawienniczej) i omówienia proble- mów i wyzwań, przed jakimi stają one dzisiaj. Przykładem takiego podejścia jest artykuł T. Kran- za: Edukacja w muzeach upamiętniających ofiary nazizmu . „Przeszłość i Pamięć”, nr 4 (2000), s. 98-107. 404 UWAGI NA TEMAT ROZWOJU DZIAŁALNOŚCI PEDAGOGICZNEJ MUZEÓW w znikomym stopniu zajmują się także teraźniejszością i przyszłością swojej działalności. Niewiele uwagi poświęca się bowiem w Polsce budowie ich samo- świadomości oraz rozwojowi ich filozofii i strategii działania 8 . Przy tym zagadnieniu warto się zastanowić, czy w otoczeniu i uwarunkowa- niach muzeów upamiętniania zachodzą obecnie zjawiska, które wpływają na ich kształt i powinny je skłonić do dokonania zmian lub poszukiwania nowych form pracy. Refleksja taka jest konieczna, jeśli poważnie myśli się o rozwoju tych instytucji w perspektywie najbliższych 10 lat. Stąd tak ważna jest meryto- ryczna dyskusja nad tymi problemami i wymiana doświadczeń w gronie mię- dzynarodowym, szczególnie między polskimi i niemieckimi ekspertami. Świa- domie użyto tu słowa ekspert, ponieważ o modernizowaniu czy doskonaleniu pracy muzeów w miejscach pamięci, szczególnie w obszarze edukacji, powinni decydować specjaliści, którzy znają tę problematykę nie tylko w wymiarze na- rodowym, ale także w kontekście międzynarodowym. Czynniki zewnętrzne, które pośrednio lub bezpośrednio oddziałują na muzea dla upamiętnienia ofiar II wojny światowej, zmieniają się w sposób zasadniczy. Francuski historyk Pierre Nora nazywa czasy, w których żyjemy, epoką upa- miętniania 9 . Pamięć zbiorowa nabiera według niego szczególnego znaczenia, staje się niemal synonimem tożsamości narodowej. Powstaje pytanie, jaką rolę w epoce upamiętniania mogą odegrać muzea w autentycznych miejscach pa- mięci. Czy mają być miejscami gloryfikacji pamięci poprzez jej rytualne kulty- wowanie czy też miejscami refleksji nad pamięcią przez badanie jej oddziały- wania? Źródłem konfliktów i uprzedzeń mogą być przecież nie tylko wydarze- nia historyczne, ale także pamięć o nich. Świadczą o tym m.in. powojenne sto- sunki polsko-niemieckie. Wiele zresztą wskazuje na to, że dla pokoleń współ- czesnych ważniejsza od historii będzie właśnie pamięć historii. I nie chodzi tu o pamięć zrutynizowaną, kultywowaną jedynie w czasie uroczystości rocznico- wych, która szybko staje się pustym aktem, lecz o pamięć będącą przedmiotem publicznej dyskusji o przeszłości i punktem odniesienia szeroko rozumianej edukacji 10 . Inną widoczną tendencją jest to, że pamięć o latach wojny i okupacji traci dotychczasowy element ciągłości i ładunek emocjonalny. Spowodowane jest to 8 Ilustruje to m.in. fakt, że w Niemczech w ciągu jednego roku odbywa się więcej spotkań merytorycznych i seminariów na temat pracy miejsc pamięci niż w Polsce zorganizowano ich ogółem w latach 1990-2002. 9 Epoka upamiętniania . Rozmowa z Pierrem Nora w: J. Żakowski, Rewanż pamięci . Warsza- wa 2002, s. 59-68. 10 O znaczeniu pamięci i upamiętnienia w kontekście polsko-niemieckim, ze szczególnym uwzględnieniem wymiany młodzieżowej, zob. m.in. publikację materiałów z konferencji zorgani- zowanej przez Polsko-Niemiecką Współpracę Młodzieży: Deutsch-Polnisches Jugendwerk/K. Dethlefsen (Hrsg.): Erinnern und Gedenken. Zur Bedeutung der historisch-politischen Bildung im deutsch-polnischen Jugendaustausch . Potsdam/Warschau 2002. 405 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |