 |
| Tomasz Goban-Klas Jima Banistera typologia mediów - próba uniwersalnej klasyfikacji medialnej, dzieci a media |
 |
|
|
[ Pobierz całość w formacie PDF ] Tomasz Goban-Klas Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Spoþecznej Wydziaþ ZarzĢdzania i Komunikacji Spoþecznej Uniwersytet Jagielloıski Jima Banistera typologia mediw Ï prba uniwersalnej klasyfikacji medialnej Jednym ze sposobw ogarniħcia wspþczesnej mnogoĻci rodzajw mediw jest przeprowadzenie ich typologii i klasyfikacji. Klasyfikacja Î umieszczanie obiektw lub koncepcji w zbir kategorii (np. taksonomia lub indeks przedmiotowy) na podstawie wþaĻciwoĻci obiektu lub koncepcji 1 . JeĻli przyjmiemy pojħcie ámediamorfozyÑ systemu medialnego per analogiam do biologicznego pojħcia metamorfozy, to moŇemy takŇe per analogiam skorzystaę ze sposobu porzĢdkowania rŇnorakich form Ňycia zapoczĢtkowanego przez Karola Linneusza w dziele System natury z 1735 roku. Oparty zostaþ na obserwacji zewnħtrznych form i znajdowania podobieıstw (taksonomia fenetyczna) i opisywaniu jednostek klasyfikacji Î taksonw. Klasyfikacja biologiczna ma strukturħ hierarchicznĢ Î drzewa, u ktrego podstawy pnia znajdujĢ siħ krlestwa, powyŇej typy, gromady, rzħdy Î a na szczycie gatunek, dalej rodzaj i rodzina. Przykþadowo, ludzie naleŇĢ do krlestwa zwierzĢt, typu strunowce, gromada Î ssaki, rzĢd Î naczelne, rodzina Î czþowiekowate, rodzaj Î homo, gatunek Î sapiens (myĻlĢcy), podgatunek Î sapiens sapiens . InteresujĢcĢ prbħ taksonomii klasyfikacji mediw przedstawiþ Jim Banister [Banister, 2004]. Wedle niego krlestwo mediw moŇemy podzielię sklasyfikowaę na dwa typy: naturalne (pierwotne) i sztuczne (wtrne, wytworzone). To juŇ rŇni Ļwiat mediw i Ļwiat przyrody. Nie sĢ one elementem ewolucji naturalnej, ale twrczej, ludzkiej. NaleŇy ponadto zastrzec, Ňe Î jak zauwaŇyþ M. McLuhan Î czħsto jedno medium jest skþadnikiem innego (np. mowa jest skþadnikiem pisma), czego nie ma w Ļwiecie zwierzħcym (choę rŇne gatunki wykazujĢ pod pewnymi wzglħdami zewnħtrzne podobieıstwa). Media naturalne to te, ktre istniejĢ niezaleŇnie od bezpoĻredniego dziaþania ludzi, jednak mogĢ byę postrzegane przez ludzkie zmysþy albo przez urzĢdzenia skonstruowane dla rozszerzenia ludzkich zmysþw. Media naleŇĢce do typu ánaturalneÑ moŇna podzielię na dwie gromady Î nieorganiczne, ktre tworzĢ podstawowe formy wszechĻwiata, niezaleŇnie od tego, czy sĢ one oŇywione czy nie. Nie sĢ zaleŇne od istnienia czþowieka czy innych istot Ňywych. Gromadħ mediw nieorganicznych moŇna podzielię na rzħdy Î ciaþa staþe, ciekþe, gazowe i elektromagnetyczne (áeteryczneÑ). Ich wyrŇnienie odnosi siħ do fizycznej skali mezo, usytuowanej poniŇej skali makro, a powyŇej mikro 2 . To skala, w ktrej Î parafrazujĢc ____________________ 1 Klasyfikacja od þac. classis Î oddziaþ + facio Î czyniħ, wydzielanie, wyodrħbnianie 2 mezo Î etym. Î gr. msos Î Ļrodkowy, poĻredni 11 Protagorasa z Abdery Î czþowiek jest miarĢ, to w niej mieszczĢ siħ ludzkie doznania árzeczywistoĻciÑ. Ziemia stanowi dla niego Ļrodowisko naturalne, tak jak dla ryby woda, a dla ptaka Î powietrze. Czþowiek Î jako jednostka biologiczna Î jest w swych rozmiarach jedynie ziarenkiem na powierzchni Ziemi. Z pomocĢ swych naturalnych zmysþw postrzega jedynie niewielki krĢg wokþ siebie, i to na poziomie struktury mezo, czyli Ļredniej, a nie mikro czy makro. Dziħki swej strukturze widzenia moŇe postrzegaę wielkie obiekty, ale tylko z oddali, co zmienia ich widok Î w poetyckiej metaforze áMaleıkie, jak na niebie gwiazdyÑ 3 . Mniejsze obiekty, ale zbyt oddalone, wymagajĢ przybliŇenia siħ, a wiħc podrŇy. Tab. 1. Typ medium: naturalne. ńrdþo: J. Banister: World of Mouse . Agate, Chicago 2004, s. 65 TYP Naturalne (pierwotne) Nieorganiczne Fizyczno-chemiczne Organiczne (komunikowanie) Biologiczne Staþe Ciekþe Gazowe Eterycz- ne (radio- we) Wizual- ne (wzrok) Audial- ne (sþuch Fizyczne (dotyk) Zapacho we Smako- we Elektro- chemi- czne (DNA etc.) kabel drgania pþyny powie- trze zapachy fale obraz dŅwiħk dotyk zapach smak kod DNA Typ mediw naturalnych (pierwotnych, prymarnych) moŇna podzielię na gromadħ mediw nieorganicznych (substancji fizycznych i chemicznych) i gromadħ mediw organicznych. Z kolei taksonomia odnosi siħ do rzħdw w gromadzie mediw organicznych Î te sĢ podzielone wedle naszych piħciu zmysþw (wzrok, sþuch, zapach, smak, dotyk) oraz odczuę chemiczno-elektromagnetycznych (w tym DNA). SĢ to w najszerszym sensie media komunikacyjne, przekazujĢce w specyficznej materialnej formie informacyjne bodŅce (takŇe DNA naleŇy do tej kategorii, jako chemiczna komunikacja miħdzykomrkowa). W toku ewolucji media organiczne przybraþy rŇne formy oparte na wyksztaþconym aparacie percepcji, odmiennym dla rŇnych zmysþw (i u rŇnych zwierzĢt), w zakresie Ļwiatþa, dŅwiħku, zapachu etc. TworzĢ sensorium Î termin w jħzyku polskim wprowadzony przez Stanisþawa Lema Î jako ácaþoĻę wszystkich zmysþw oraz wszystkich drg (zazwyczaj ____________________ 3 Konstanty Ildefons Gaþczyıski: List z fioþkiem 12 nerwowych), jakimi informacje, powiadamiajĢce nas o 'istnieniu czegokolwiek', mknĢ do oĻrodkowego ukþadu nerwowegoÑ 4 . Media naturalne to podstawa Ňycia Î nie tylko ludzkiego. Czþowiek wyksztaþciþ nie tylko najbardziej subtelne ukþady tych mediw, ale nadaþ im specyficznĢ wartoĻę przekazu czegoĻ wiħcej Î spoþecznych, kulturowych i psychicznych znaczeı. Wyksztaþciþ zatem aparat mowy i kod oraz sþownik artykuþowanych dŅwiħkw, czyli jħzyk. Mowa jako medium wykracza zatem poza tħ klasyfikacjħ, jest oparta na mediach naturalnych i biologicznym wyposaŇeniu czþowieka, zatem i ona Î w nieco innym rodzaju klasyfikacji Î jest medium naturalnym. Czþowiek nie moŇe w ogle bezpoĻrednio postrzegaę procesw psychicznych innych ludzi. Poznaje je zatem poĻrednio, na podstawie ich zachowania i wyglĢdu, ale nade wszystko w procesie Ļwiadomego porozumiewania siħ za pomocĢ mowy. Ona jest prymarnym i centralnym Ļrodkiem spoþecznego i interpersonalnego komunikowania Î medium w najwþaĻciwszym sensie tego sþowa. Jednak nie jest ani pierwotnym, ani jedynym medium; nie jest takŇe dla jednostki absolutnie koniecznym medium w kaŇdej sytuacji, a nawet Î u niepeþnosprawnych Î w caþym ich Ňyciu. DŅwiħk, z definicji, jest wibracjĢ materii, wiħc wymaga do transmisji fizycznego medium, jak powietrze (takŇe woda), natomiast fale radiowe tego nie wymagajĢ, rozchodzĢ siħ rwnieŇ w prŇni. Zatem wedle rodzaju wyrŇniamy media transmisyjne oraz nietransmisyjne, a wedle gatunku Î media materialne i radiowe. Medium transmisyjne to materialna substancja (staþa, pþynna lub gazowa), ktra moŇe propagowaę fale energii. Przykþadowo, transmisyjnym medium dla dŅwiħku sþyszanego przez ludzkie ucho jest zwykle powietrze, ale takŇe ciaþa staþe (np. sznurek w dzieciħcym átelefonieÑ), a nawet pþyny (woda) mogĢ sþuŇyę dla propagacji dŅwiħku. Fale Ļwietlne i radiowe nie wymagajĢ materialnej substancji. Wiele mediw transmisyjnych jest wykorzystywanych jako kanaþy komunikacyjne. Kanaþy takie odnoszĢ siħ do medium uŇywanego dla przekazywania informacji od nadawcy (albo nadajnika) do odbiorcy (albo odbiornika). Drugim typem mediw sĢ media wytworzone, sztuczne. Gromada mediw transportowych obejmuje technologie przenoszenia (transportu) obiektw materialnych z miejsca na miejsce, ktre do tego uŇywajĢ media nieorganiczne, jak woda, ziemia, powietrze i stosownych aparatw (þodzie, statki Î dla medium wody, samoloty Î dla medium powietrza, dla drg takŇe form Ňywych, jak konie). ____________________ 4 KaŇde stworzenie Ňywe posiada swoje (gatunkowo typowe, a uksztaþtowane przez miliony lat Darwinowskiej ewolucji naturalnej) SENSORIUM. 13 Tab. 2. Typ medium: sztuczne (wtrne). ńrdþo: J. Banister, op. cit., s. 68 TYP Sztuczne (wtrne) Technologie medialne ĺrodki komunikowania Î media per se RZġD Wodny LĢdowy Powietrzny Kosmiczny Statyczne Dynamiczne Transport WþaĻciwym przedmiotem zainteresowania teorii mediw jest gromada Ļrodkw komunikowania. To samo jĢdro ludzkich mediw. Obejmuje ono dwa rzħdy Î statyczne (trwaþe) i dynamiczne (zmienne) 5 . Te pierwsze to przede wszystkim dzieþa sztuki, czyli literatura, malarstwo, rzeŅba, tworzĢce trwaþe dzieþa, ktre jedynie zmiana w fizycznym materiale moŇe przeksztaþcaę czy degradowaę. OpowieĻci, jak Iliada , traktaty filozoficzne, zapisane pisma Ļwiħte rŇnych religii, obrazy Leonarda da Vinci etc. trwajĢ przez wieki jako treĻci ustalone, niezmienne, choę niekiedy parafrazowane przez innych twrcw. Tab. 3. Typ: sztuczne, gromada: Ļrodki komunikowania, rzĢd: statyczne. ńrdþo: J. Banister, op. cit., s. 69 RZġD Statyczne Rodzina Ikoniczne Pisemne RzeŅbione Malarstwo, fotografia etc. Inskrypcje, ksiĢŇki, czasopisma etc. RzeŅba, architektura etc. Rodzaj Media dynamiczne trwajĢ tylko w pewnym momencie, sĢ ulotne, jak ludzki gest czy Î od niego pŅniejsza Î mowa. Rytuaþy, widowiska, teatr to formy kulturowe mediw dynamicznych. MoŇna je podzielię na media przestrzenne, jak wszelkie ubiory, zabawki, sygnaþy oraz na media linearne (spektakle o narracyjnej strukturze) i media interaktywne. Tab.4 Typ: sztuczne, gromada: Ļrodki komunikowania, rzĢd: dynamiczne. ńrdþo: J. Banister, op. cit., s. 69 RZġD Dynamiczne Interakcyjne Î zmieniajĢce siħ w relacji z uŇytkownikiem Rodzina Przestrzenne Linearne o ustalonej strukturze Sieciowe Rodzaj ruchomoĻci, zabawki etc. film, telewizja, wideo, teatr etc. CD/DVD, rozmowa telefoniczna, wideo-on- demand telegraf, radio amatorskie, telefon, Internet, mobilne ____________________ 5 A. Kþoskowska zwracaþa uwagħ na podziaþ mediw na Ļrodki komunikowania trwaþe i nietrwaþe, zob. Socjologia kultury , PWN. Warszawa 1981 14 GROÎ MADA Media linearne posiadajĢ dwie istotne cechy: • Jednokierunkowy przepþyw programu (przekazu) od jego nadawcy do odbiorcw; Przekaz nie zawiera elementw þĢcznoĻci, wyboru, negocjacji, zmiany treĻci etc. Media linearne mogĢ byę zatem nazwane mediami rozsiewczymi, sĢ nimi tradycyjne media masowe. Media interaktywne Î zdaniem J. Banistera Î majĢ odmienne cechy: • SĢ nielinearne, a zatem uŇytkownicy mogĢ wybieraę swe sposoby korzystania, jak np. w grach planszowych czy karcianych (sĢ to gry analogowe). Za interakcyjne uwaŇa siħ Î w minimalnym stopniu Î pþyty muzyczne (wybr utworu), ale przede wszystkim media cyfrowe, jak CD, DVD, gry komputerowe etc.; • SĢ dwukierunkowe, uŇytkownicy mogĢ przesyþaę dane i podejmowaę dziaþania; • Programy dozwalajĢ zmianħ treĻci oraz kodw, np. poziomw gry; PosiadajĢ bardzo ograniczonĢ moŇliwoĻę þĢczenia jednego uŇytkownika z drugim. Interaktywne media dajĢ uŇytkownikowi pewien stopieı wyboru systemu informacji, zarwno w sensie wyboru dostħpu do Ņrdeþ informacji, jak i kontroli nad rezultatami uŇywania systemu i swych wyborw. WWW jest przykþadem takiej interaktywnoĻci, gdzie uŇytkownik sam wybiera ĻcieŇki i tworzy hipertekst, czyli tekst zþoŇony z innych tekstw. Ale rŇne media majĢ rŇny stopieı interaktywnoĻci, a niektre cyfrowe media w ogle nie sĢ interaktywne. Np. telewizja satelitarna niewyobraŇalnie zwiħksza liczbħ kanaþw, lecz nie zmienia charakteru odbioru, ktry ma charakter linearny. Podobnie filmowe DVD, choę do nich doþĢczane sĢ dodatki interaktywne. Nie jest wiħc, jak cyfrowoĻę i konwergencja, interaktywnoĻę cechĢ wszystkich nowych mediw. Pojħcie warunkw interaktywnoĻci naleŇy podzielię na: • InterkonektywnoĻę , czyli poþĢczenia miħdzy rŇnymi sieciami; InteroperacyjnoĻę , to znaczy dostħp do rŇnych form informacji i kontentu uŇywajĢc rŇnych urzĢdzeı. Internet, przyjmujĢc protokþ TCP/IP, speþnia oba warunki, inaczej jest w sektorze telekomunikacyjnym, gdzie utrzymuje siħ monopol pewnych operatorw i odpowiednich urzĢdzeı (karty SIM, blokady itd.). Podobnie jest w mediach Î rŇne sĢ standardy telewizji HD. J. Banister uwaŇa, iŇ mamy trzy rodzaje mediw, pojawiþy siħ one ewolucyjnie. SĢ zatem media linearne, jednokierunkowe, sĢ takŇe media interakcyjne, dwukierunkowe oraz media sieciowe, wielokierunkowe. Obecnie do mediw masowych (choę o coraz mniej masowych audytoriach) zalicza siħ nagrania filmowe, muzyczne oraz portale internetowe. Co wiħcej, Internet w formie telekomunikacyjnej i multimedialnej stanowi medium nowego typu Î spoþeczneÎsieciowe. ýĢcznie z nowymi mediami mobilnymi, jak multimedialne telefony komrkowe, oraz caþĢ paletĢ dawnych i nowszych mediw (odtwarzacze muzyczne, wideo, gry komputerowe) tworzy nowe spoþeczno-kulturowe Ļrodowisko XXI wieku. Powraca siħ zatem w okreĻleniu medium do ponad stuletniej jego definicji ze Sþownika Warszawskiego [1900: s. 928] jako á1Ñ to, co coĻ innego w Ļrodek obejmuje, Ļrodowisko: Powietrze jest M. istot oddychajĢcych, Woda jest M. ryb.Ñ Powiemy zatem, Ňe Internet jest M. wspþczesnego czþowieka. I staje siħ niemal tak potrzebny, jak woda rybie. Jednak McLuhan zauwaŇyþ, iŇ áryby nie czujĢ wody, dopki ich 15 • • • [ Pobierz całość w formacie PDF ] |